نشریه جنگل و مرتع
پیاپی 62 (بهار 1383)

امروزه برای بررسی عوامل موثر در امر بیابانی زایی و تخریب اراضی و راه های مبارزه با آن مدل ها، شاخص ها و معیارهای زیادی ابداع شده است و به طور گسترده در جهان و کشورمان از آن ها استفاده می شود. ولی هر کدام از این مدل ها دارای مزایا و معایبی نسبت به همدیگر هستند و بسته به منطقه ای که این مدل ها در آن جا استفاده شده است عوامل و پارامترهای خاصی دخالت داده می شود و برای استفاده از این مدل ها برای مناطق مشابه دیگر باید اطلاعات و تغییرات خاصی را روی این مدل ها انجام داد تا به طور دقیق اگر عوامل دخیل در پدیده بیابان زایی در منطقه را شامل شود. لذا دراین مقاله سعی شده است که با ارایه چند نمونه از کارهای انجام شده در پدیده بیابان زایی و مدل سازی به مقایسه هر کدام از این مدل ها پرداخته و به نقش و جایگاه مهم و جدی پارامتر آب پرداخته شود که در اکثر مدل ها جایگاه آن کمرنگ تر می باشد، همچنین در واسنجی های مربوط به مدل های رایج، جایگاه آن به ویژه از نظر کمی و کیفی اشاره شود و یکی از راه کارهای کاربردی بیابان زایی، بهره گیری از آب به منظور مصرف و همچنین افزایش رطوبت خاک و توسعه بیولوژیک خاک می باشد.
برای ترسیم نقشه بیابان زایی دشت ورامین از مدل جدیدی به نام Medalus بهره گرفته شد و در آن معیارهای آب، خاک و کاربری اراضی لحاظ گردید، همچنین به منظور تعیین شدت تخریب منابع آب با استفاده از مدل بیابانی زایی، دو روش فائو - یونپ و ICD در منطقه کاشان مورد استفاده قرار گرفتند. در این مدل ها با استفاده از معیارهای زمین شناسی، توپوگرافی و ژئومرفولوژیکی نقشه حساسیت منطقه به بیابان زایی مشخص شد. تحقیقات مشابه دیگری نیز در حوزه آبخیز کوهدشت لرستان و کرمان با استفاده از مدل های فوق صورت گرفت و نقشه خطر بیابان زایی برای مناطق فوق نیز ترسیم گردید. نتایج حاصل از بررسی ها و ارزیای مدل های مختلف در مناطق مطالعاتی مختلف، نقش شاخص و معیار آب را به عنوان یکی از مهمترین معیارها در تخریب اراضی و بیابان زایی نشان داد.

مطالعات انجام شده نشان می دهد که خشکسالی ها از مهم ترین بلایای طبیعی کشور محسوب می شوند (فرج زاده، 1374) که علی رغم تلفات انسانی کم نسبت به سایر بلاهای طبیعی، اثرهای مخرب زیست محیطی فراوانی را به دنبال دارند که بالطبع اقتصاد مناطق را دچار بحران می سازد. در موارد عدیده ای که شدت خشکسالی ها زیاد باشد جبران خسارت ها به راحتی و در مدت زمان کوتاه امکان پذیر نبوده و نیازمند فرصت ها، تلاش ها و سرمایه گذاری های زیادی می باشد. به طور مسلم علی رغم رشد تکنولوژیکی عصر حاضر، امکان مقابله با این بلیه یا هر گونه بلایای طبیعی وجود ندارد،...

برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) در سال 1990 به ایجاد دفتری با عنوان دفتر توسعه انسانی اقدام نموده است و در پایان هر سال میلادی گزارشی از وضعیت توسعه انسانی کشورها را تدوین و منتشر می نماید. این گزارشات از سال 1990 تا پایان سال 2003 میلادی به صورت مداوم و مرتب تنظیم و انتشار یافته اند و به تدریج که به گزارش ها سال های اخیر نزدیک می شویم بر ارایه شاخص های کمی توسعه انسانی و نحوه محاسبه آن ها تاکید بیشتری اعمال گردیده است. گزارش توسعه انسانی در سال 2003 با این عنوان اهداف توسعه هزاره سوم، هم پیمانی بین ملل به منظور پایان دادن به فقر انسانی و در سال 367 صفحه حاوی اهداف، روش شناختی، شاخص های توسعه، مقادیر کمیتی این شاخص ها، مدون شده است...

باید اعتراف کرد که در ایران نیز چون اغلب کشورهای جهان، اندیشه پژوهش در عرصه بیابان - دست کم در نخستین سال ها و آغازین گام ها به هدف مهار بیابان زایی شکل گرفت، آن هم صرفا در مفهوم محدود و تنگ پیشگیری از حرکت شن های روان و گسترش چشم اندازه های مشهور بیابان های طبیعی. اما همزمان با افزایش غنای علمی و وزین تر شدن ذخایر دانایی نخبگان علوم مرتبط با بیابان زایی، آشکار شد مبارزه با این فرایند مرگ آفرین و پس روند را از هر جا که آغاز کنیم سزاوارتر است تا از دل کویرهای سوزان و لم یزرع مرکزی کشور ؛ فراخنایی هک میلیون ها سال جز اقلیمی فراخشک، مجالی برای درک آب و هوایی دیگر نداشته اند؛...

بررسی مسایل اجتماعی و فرهنگی و رابطه ی آن با پدیده بیابان زایی نشانگر اهمیت فوق العاده ابعاد اجتماعی فرهنگی بیابان زایی می باشد. اگر بیابان زایی انسان ساخت (در مقابل بیابان زایی طبیعی) را نتیجه روابط نامناسب انسان با طبیعت و محیط زیست بدانیم، که در دهه های اخیر با شدت بیشتری رو به افزایش نهاده، ابعاد کمی عنصر انسان در قالب عوامل جمعیتی و ابعاد کیفی عنصر انسان در قالب رفتارهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی او تاثیر به سزایی در بروز این پدیده دارد. بنابراین تعداد جمعیت و ابعاد کیفی عوامل انسانی نقش به سزایی در زمینه بیابان زایی و مقابله با آن ایفا می کند...

بوته کاری از روش های معمول اصلاح مراتع مناطق خشک و بیابانی است که در دهه های اخیر در کشور ما مورد استفاده قرار گرفته است. از جمله گیاهانی که در بوته کاری استفاده می شود، گونه های جنس آتریپلکس می باشد که از آن ها گونه های غیر بومی از جمله آتریپلکس کانسنس (Atriplex canescens)، آتریپلکس لنتی فورمیس (A. lentiformis) و آتریپلکس هالیموس (A. halimus) را می توان نام برد. از بین این 3 گونه نوع کانسنس که از سال 1344 برای اولین بار در دشت قزوین کشت شد، گسترده تر از دو گونه دیگر رواج یافت (مقدم، 1352)...

ایران یکی از اعضای معاهده مقابله با بیابان زایی و تعدیل اثرات خشک سالی است. فعالیت های بیابان زدایی و تعدیل اثرات خشک سالی می باید با اهداف جلوگیری و یا کاهش تخریب سرزمین، احیای زمین هایی که به طور جزیی تخریب شده اند و احیای زمین هایی که به طور جزیی بیابان شده اند، برنامه ریزی و اجرا شوند. کشورهای عضو معاهده باید طوری عمل کنند که اولا بیابان زایی جدید اتفاق نیافتد، ثانیا بیابان زدایی از جنبه های مختلف صورت گیرد و ثالثا خشک سالی ها تحت کنترل و مراقبت باشند...

به دنبال خشک سالی و قحطی گسترده در دهه 1960 تا 1970 در افریقا، بیابان و بیابان زایی به عنوان یکی از معضلات جهان مطرح گردید و در ماه می 1974 قطعنامه شماره 1878 در مجمع علمی سازمان ملل به تصویب رسید که در آن از جامعه جهان خواسته شد تا به موضوع بیابان زایی توجه ویژه ای مبذول داشته و اقدامات موثری در این راستا انجام گیرد. بدین منظور، برنامه زیست محیطی ملل متحد (UNDP) اقدامات وسیعی را در سه قاره آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین آغاز نمود. در سال 1977 سازما ملل متحد اولین اجلاس ویژه بیابان زایی را در نایروبی برگزار نمود و متعاقب آن فعالیت های بیابان زایی به صورت یک امر بین المللی برای کمک به کشورهایی که با این معضل مواجه هستند درآمد...

امروزه شش موضوع زیست محیطی شامل تخریب زمین و بیابان زایی، تهدید تنوع زیستی، تغییر اقلیم، از بین رفتن تدریجی لایه ازن استراتوسفری، تضعیف منابع آب و بالاخره تخریب جنگل ها چالش های مهم در توسعه پایدار و فقرزدایی به شمار می روند.
غلظت CO2 اتمسفری در حال افزایش است. دو منبع عمده این افزایش در اتمسفر، احتراق سوخت فسیلی و جنگل زدایی است. 22% کل میزان کربن منتشر شده سالیانه ناشی از جنگل زدایی و تغییر کاربری اراضی است. هر ساله میلیون ها هکتار جنگل به علت استحصال بیش از اندازه فرآورده های آن، بلایای طبیعی و عوامل انسانی تخریب می شوند.
خاک های جهان سومین ذخیره اصلی کربن به شمار می روند. میزان کربن موجود در خاک چه به شکل آلی و چه به شکل معدنی حدود 3/3 برابر میزان اتمسفر است. بنابراین ترسیب دوباره کربن در خاک راهکار مهمی برای کاستن از مقدار کربن در حال افزایش در اتمسفر به شمار می رود.

فعالیت های بیابان زدایی که از سال 1346 در کشور آغاز شده و با انجام عملیات نهال کاری و بذرکاری و مالچ پاشی توام با نهال کاری بخش هایی از ماسه زارها، شورزارها و اراضی بایر و لم یزرع را تحت پوشش خود قرار داده است. هم اکنون در نقاط مختلف کشور اعم از بیابان های داخلی - مرزی و ساحلی تبدیل به بوته زارها و جنگل های دست کاشت بیابانی وسیع و متنوعی شده است.
اگرچه در وهله اول هدف از انجام این عملیات صرفا تثبیت ماسه های روان و احیا عرصه های بیابانی بوده است ولی به تدریج با گسترش روز افزون این عملیات، و بوته زارها و جنگل های دست کاشت وسیعی که از خود به جای گذاشته است، روز به روز اهمیت آن از نظر زیست محیطی، تامین انرژی، تامین علوفه، ایجاد فضای سبز و تفرجگاه، موازنه آب، زیستگاه حیات وحش و محاوط بذرگیری چشم گیرتر می شود...

در فصل بهار که در ارتفاعات البرز برف قابل توجهی انباشته شده است مشاهده می گردد که سطح برف از حالت سفید خارج شده و توسط لایه ای از ذرات غبارهای رسی تغییر رنگ داده اند.
منشا این غبارها با توجه به شرایط جغرافیایی ایران نمی تواند چاله ها و پهنه های داخلی فلات ایران باشد، بنابراین باید منشا این غبارها را خارج از فلات ایران در نظر گرفت.
از طرف دیگر ذرات مذکور نقش موثری در ذوب شدید برف های البرز در اوایل بهار دارند. در این مقاله براساس مشاهدات میدانی به بررسی منشا و تاثیرات غبارهای مذکور پرداخته شده است.